MEB ve SPK Hazırladı: Finansal Okuryazarlık Testinden Geçebilecek misin?

Risk iştahı düşük olan ve mevduata alternatif olarak likit bir ürün arayan yatırımcıların tercih ettiği fonlar olarak para piyasası fonları ön plana çıkmaktadır. Bu fonların portföyünün tamamı devamlı olarak vadesine en fazla 184 gün kalmış, likiditesi yüksek kamu veya özel sektör borçlanma araçları, ters repo, mevduat ve nakit gibi para ve sermaye piyasası araçlarından oluşur. Sabit getirili menkul kıymetlere yatırım yapmak isteyenler için uygun olan bir diğer fon türü borçlanma araçları fonlarıdır. Bu fonlar, para piyasası fonlarına benzese de sahip oldukları varlıkların likiditesi daha düşük olduğu için daha yüksek risk taşır.

Artış ve düşüş oranları yatırımların değerini aynı şekilde etkilemez. Diyelim 100 liralık hisse aldınız. İlk yıl yüzde 50 kar ile portföyünüz 150 TL'ye çıktı. İkinci yıl ettiğiniz yüzde 50 zarar, portföyü 75 TL'ye indirir. Toplam getiri hesabında bileşik getiri formülü şu şekildedir:

Faizsiz bankacılık ya da İslami bankacılık olarak da bilinen katılım bankacılığı, fon toplama ve fon kullandırma işlemleri İslami kurallara uygun olarak yapılan bankacılık sistemini ifade eder. Bankalarının temel işlevi tasarruf sahipleri ile fon açığı olan kişi ve kurumlar arasındaki fon transferlerine aracılık yapmaktır. Geleneksel bankalar, bu işlevi faiz enstrümanını kullanarak yaparken, katılım bankaları, faiz dışı enstrümanlar kullanır.

Altın fiyatı uluslararası piyasada ONS/Dolar paritesi üzerinden belirlenir. Bir ons altın 31,1 gram altına eş değerdir. Altının Ons fiyatı 31,1 gram altının kaç adet Amerikan Doları’na karşılık geldiğini gösterir. Ülkemizde ise altının fiyatı Gram/TL paritesi üzerinden takip edilir. Bir gram altının kaç TL olduğunu gösteren bu parite Ons altının Amerikan doları karşısındaki değeri ve Amerikan Dolarının Türk Lirası karşısındaki değerinden etkilenir. Ons Altının Amerikan Dolarına karşı değer kazanması, ve USD/TL kurunun yükselmesi gram altın fiyatını artırırken; Ons Altının Amerikan Dolarına karşı değer kaybetmesi ve USD/TL kurunun düşmesi gram altın fiyatını düşürür. Altın, ticari amaçla ve yatırım aracı olarak kullanılmasının yanı sıra dünyadaki merkez bankaları tarafından rezerv olarak tutulmaktadır. Merkez bankaları tarafından yüklü miktarda altın alımı ya da satışı yapılması da altın fiyatlarını etkileyebilmektedir. Küresel ölçekte yaşanan ekonomik belirsizlikler dünya ekonomilerinin küçüleceğine dair beklentileri arttırdığında, yatırımcıların tahvil ve hisse senedi gibi yatırım araçlarından beklediği getiriler düşer, bu dönemlerde yatırımcıların altına olan ilgisi artabileceği için altın fiyatları yükselebilmektedir.

Bankaların resmi internet sitelerine benzer siteler kurularak banka müşterilerinin hesap bilgilerinin çalınabilmesi mümkün olduğundan internet bankacılığına giriş yapmadan önce adres çubuğunda yazan linkin başında “https” ifadesinin yer alıp almadığına bakılmalı yani sitenin güvenlik sertifikalı olduğu teyit edilmelidir.

Eğer birleşik getiri hesaplamasının nasıl işlediğini bilmiyorsanız, yıllık %20 getiri sağlayarak anaparanızı 5 yılda ikiye katlayabileceğinizi düşünebilirsiniz. Finansta 72 kuralı, bir yatırımın iki katına çıkma süresini tahmin etmek için kullanılan bir yöntemdir. 72 sayısını dönemsel getiri oranınıza böldüğünüzde bulduğunuz sayı paranızın kaç dönem sonra ikiye katlayacağını yaklaşık olarak gösterir. Bu örnekte 72 sayısını 20'ye böldüğümüzde 3,6 sayısını buluyoruz. Bu bize her yıl %20 getiri elde ettiğimizde paramızın 3,6 yıl sonra ikiye katlanacağını gösterir.

Fiyat dinamikleri birbirinden farklı yatırım araçlarından oluşan portföyler daha iyi bir çeşitlendirme örneği oluşturur. Yalnızca hisse senedi ya da borçlanma araçlarından oluşan portföyler çok iyi bir çeşitlendirme örneği değildir.

Kredi kartının alışveriş haricinde kullanılması durumunda, örneğin nakit avans kullanılması, kredi kartı üzerinden kıymetli maden, döviz veya menkul kıymet alımı yapılması, kişi veya kurumlara ödeme yapılması, şans oyunlarına ilişkin ödemeler yapılması ya da para transferi yapılması gibi durumlarda, faiz son ödeme tarihi yerine, yapılan işlem tarihinden itibaren işletilebilmektedir. Bu nedenle, alışveriş harcamalarınız dışındaki kullanımlarınızı gözden geçirin, faizin işlem tarihinden itibaren işletildiği bir kullanımınız varsa, bu kullanımınızdan dolayı oluşan borcu ödemek için son ödeme tarihini beklemeyin. Bu durumda gereksiz bir faiz maliyetiyle karşılaşabilirsiniz.

Risk ve Getiri Dengesini kısaca, yapılan yatırımın risk seviyesi arttıkça yatırımdan beklenen getirinin de artması olarak tanımlayabiliriz. Rasyonel bir yatırımcı gereksiz riskten kaçınmak ister. Yani, beklenen getirisi eşit olan iki yatırım aracından daha düşük riskli olanı seçer, ya da risk seviyesi aynı olan iki yatırım aracından daha yüksek beklenen getirili olanı seçer de diyebiliriz. Bu tercih, risk ve getiri arasındaki ilişkinin temelini oluşturur. Yatırımın risk seviyesi arttıkça bu yatırımdan beklenen getirinin de artması gerekir. Ancak belirtmek gerekir ki, beklenen getirinin yüksek olması, o yatırımdan yüksek getiri elde edeceğimiz anlamına gelmez. Risk seviyesi yüksek olan yatırımlardan yüksek getiri elde edilebileceği gibi yüksek zararlar da edilebilir. 

Aylık faizi yıllık faize dönüştürürken sık yapılan hatalardan biri yıllık faizin, aylık faiz oranının 12’yle çarpılarak bulunmasıdır. Ancak bu hesaplama maliyetimizin gerçekte olduğundan daha düşük görünmesine yol açacaktır. Bunun yerine bileşik faiz hesaplaması yapmamız gerekir. Bunun için aylık faiz oranını 1 sayısıyla toplayın, çıkan değerin 12’nci dereceden kuvvetini alın ve bulduğunuz sonuçtan bu sefer 1 sayısını geri çıkarın. Bu sorudan örnekle, aylık faiz oranı %2'yi 1 ile topladık, 1,02'nin 12’nci dereceden kuvvetini aldığınızda yaklaşık 1,27 çıkar. Bu sayıdan, 1 sayısını çıkardığınızda yıllık faiz oranı %27 olarak bulunur. Aylık faiz oranı olan %2’yi 12’yle çarptığımızda ise bulacağımız sonuç %24 olacaktı, bu durumda borçlanma maliyetimizi gerçekte olduğundan %3 daha düşük belirlemiş olurduk.

Mevduat ve katılım fonu sigortası, mevduat bankaları nezdindeki vadeli ya da vadesiz mevduat hesapları ile, katılım bankaları nezdindeki katılma ya da özel cari hesapları kapsar. Türk Lirası cinsinden olan hesapların yanı sıra, döviz, kıymetli maden cinsinden olan hesaplar da sigorta kapsamındadır. Bankalar tarafından satışına aracılık edilen devlet tahvili, hazine bonosu, yatırım fonu gibi yatırım araçları sigorta kapsamında değildir.

Alışveriş harcamalarından kaynaklı borcumuzun tamamını son ödeme tarihine kadar ödemezsek borç bakiyemize faiz işlemeye başlar. Burada iki farklı faiz türü karşımıza çıkar. Birincisi akdi faiz, ikincisi gecikme faizidir. Akdi faiz, asgari tutarın üzerinde yapılan ödemelerde işletilirken, gecikme faizi asgari tutarın altında yapılan ödemelerde işletilmektedir.

Havale, aynı bankaya ait hesaplar arasındaki para transferinde kullanılır ve 7 gün 24 saat gerçekleştirilebilir.

Faiz oranları ile tahvil fiyatları arasında ters yönlü bir ilişki vardır. Faiz oranları yükseldiğinde tahvil fiyatları düşer. Örneğin piyasa faiz oranı %10 iken, 1 yıl vadeli kuponsuz senet ihraç edildiğinde tahvilin fiyatı şu şekilde belirlenir. Bir yılın sonunda eline nominal değer yani 100 TL geçecek olan yatırımcının bu sürede %10 getiri sağlaması gerekeceği için, 100 TL, 1+%10 ile yani 1,10 ile ıskonto edilir. Bu durumda tahvilin fiyatı ihraç tarihinde yaklaşık 91 TL olur. Yatırımcı senedi aldıktan hemen sonra piyasadaki faizler %15’e çıktığını düşünelim. Bu durumda benzer borçlanma araçlarına sahip olmak isteyen yatırımcılar artık %10 yerine %15 oranında getiri sağlamak ister ve bu nedenle bir yıl sonra 100 TL getirecek olan bir senet için 91 TL ödemek istemezler. Yatırımcılar artık 1,10 yerine 1,15 oranıyla ıskonto edeceği için 87 TL değer biçecek ve senet değer kaybedecektir.

Kredi notunuzu etkileyen 4 etken bulunur. Birinci ve en önemlisi ödeme geçmişinizdir ve kredi notunuzun %45’ini oluşturur. Bu yalnızca kredi ödemelerini değil, kredi kartı ve kredili mevduat hesabınızla ilgili oluşan borçlarınız için yaptığınız ödemeleri de kapsar. İkinci önemli etken ise: mevcut borç durumunuzla ilgilidir ve kredi notunuzun %32’sini oluşturur. Çektiğiniz kredilerin henüz ödenmeyen kısmı, mevcut kredi kartı ya da kredili mevduat hesabına olan borcunuz toplam borçlarınızı ifade eder. Bir diğer etken kredi kullanım yoğunluğunuzdur. Kredi notuna etkisi %18’dir. Kredili ürünleri sık kullanan ve düzenli olarak ödeyen kişilerin kredi notlarının, kredili ürünleri daha az kullanan kişilere göre daha yüksek olmasıyla ilgilidir. Son etken ise yakın zamanda kullandığınız kredilerinizdir. Kredi notuna etkisi %5’tir. Yakın zamanda kullandığınız kredilerde henüz bir ödeme performansınız oluşmadığı için bu kredileri düzenli olarak ödediğiniz anlaşılana kadar kredi notunuzda düşüşe neden olur.

Hesabınıza erişmek isteyen kötü niyetli kişiler kişisel bazı bilgilerinize ulaşmış olabilir. Bu nedenle dijital bankacılıkta kullanacağınız şifrelerin doğum tarihi ya da kendi isminiz gibi kişisel bilgileriniz yerine tahmin edilmesi zor şifreler olmasına özen gösterin. Şifrelerinizi ve diğer hesap bilgilerinizi fiziki ortamda ya da bilgisayarınıza not etmemeli ve şifrenizi banka personeli dahil kimseyle paylaşmamalısınız. Unutmayın, hiçbir banka personeli şifrenizi sormayacaktır. Sizi arayıp kendini banka personeli olarak tanıtarak şifrenizi soran kişilere asla güvenmemeli ve şifrenizi kesinlikle vermemelisiniz.

Hisse senetleri, devlet tahvili ya da hazine bonosuna göre daha büyük risk taşımaktadır. Peki vadesine 3 ay kalmış bir hazine bonosu mu yoksa vadesine 5 yıl kalmış olan bir devlet tahvili mi daha risklidir? Tahvil/Bono yatırımı yaptığınızda karşılaşabileceğiniz en büyük risk faiz oranlarındaki değişimdir. Faiz oranlarındaki artış tahvil/bono fiyatlarının düşmesine, faiz oranlarındaki azalış da tahvil/bono fiyatlarının artmasına sebep olur. Tahvil/bononun vadesi uzadıkça faiz oranlarındaki değişimlere olan duyarlılığı artar.

Kredinizi erken ödemek istediğinizde kullanmış olduğunuz kredinin türüne göre erken ödeme tazminatıyla karşı karşıya kalabilirsiniz. Tüketici kredilerinde erken ödeme tazminatı bulunmazken, konut kredilerinde durum farklıdır. Konut kredilerinde, eğer sözleşmede sabit faiz oranı belirlenmişse erken ödeme tazminatı talep edilebilir. Bu durumda, erken ödemeyi ne zaman yaptığınız önemlidir. Eğer, kredinin kapanmasına 36 aydan fazla süre varsa erken ödenen anapara tutarının %2’si, kredinin kapanmasına 36 aydan az süre varsa erken ödenen anapara tutarının %1’i erken ödeme tazminatı olarak kredi veren kuruluşça talep edilebilir.

Reel getiriyi nominal getiriden enflasyonu ayrıştırarak bulabiliriz. Örneğin, bugün satın aldığımız mal ve hizmet sepetinin 1.000 TL tuttuğunu düşünelim. Sahip olduğumuz 100.000 TL ile bu sepetten bugün 100 adet satın alabiliriz. Sahip olduğumuz 100.000 TL ile yaptığımız bir yatırımın değeri bir yılın sonunda 120.000 TL ediyorsa, %20 oranında nominal getiri elde ettiğimizi söyleyebiliriz. Ancak, reel getirimizi hesaplamak için bir yılın sonunda aynı mal ve hizmet sepetinden kaç adet satın alabileceğimizi hesaplamalıyız. Bu sepetin fiyatındaki artışı o zaman dilimindeki enflasyon oranı üzerinden hesaplayabiliriz. Enflasyon oranı %10 olarak gerçekleştiyse, sepetin değeri 1.000 TL’den 1.100 TL’ye çıkmış olacaktır. Toplam paramız olan 120.000 TL’yi, sepetin yeni değerine yani 1.100 TL’ye böldüğümüzde, aynı sepetten artık 109 adet satın alabildiğimizi buluyoruz. Yani bir yıl önce 100 adet sepet alabilirken artık 109 adet satın alabiliyoruz ve bu reel getirimizin %9 olduğu anlamına geliyor.

Kredi kartında hesap kesim tarihleri vardır. Bu tarihler arasındaki dönemlerin her biri bir hesap dönemidir. Örneğin hesap kesim tarihimiz 1 Haziran iken sonraki hesap kesim tarihimiz 1 Temmuz ise 1 Haziran-1 Temmuz arası bir hesap dönemimizdir. Hesap kesim tarihi ile son ödeme tarihi arasında ise en az on gün olmak zorundadır. Buna göre son ödeme tarihimizin de 11 Temmuz olduğunu varsayabiliriz. Bu durumda kredi kartıyla 1 Haziran-1 Temmuz arasında yaptığımız alışveriş harcamaları nedeniyle oluşan borcu 11 Temmuz’a kadar herhangi bir faiz maliyetine katlanmaksızın ödeyebiliriz. Yani, 1 Haziran’da yaptığımız harcama için 40 günlük vade avantajı yakalarken, 30 Haziran’da yaptığımız harcama için 11 günlük vade avantajımız olur.